۱. مقاله علمی پژوهشی . چنین مقاله ای برخاسته از پژوهشی نوین است که مؤلف خود انجام داده است. طرح اندیشه ای نو، بازپرسی از مسئله ای پیشین با رویکردی متفاوت ، یا نقد علمی پژوهشی که قبلاً صورت گرفته ولی بخش یا بخش هایی از آن جای تأمل دارد. در این نوع مقاله – خواه طرح مسئله ای نو باشد یا نگاهی متفاوت به مسئله ای پیشین – رعایت قواعد اخلاقی حکم می کند که دفاع از نوبودگی طرح یا نگرش ، در قیاس با آنچه قبلاً انجام شده با نهایت سعه صدر و حفظ حرمت اندیشه یا نگرش پیشینیان صورت گیرد. هر گونه کوچک نمایی دیگران و بزرگ نمایی خویش رفتاری غیر اخلاقی تلقی می شود. اگر بپذیریم که طرح اندیشه نو یا بازنگری مسئله ای پیشین ، بدون حضور آن “پیشینه ها” ناشدنی است و هیچ حرکت علمی بدون تکیه بر تلاش های پیشینیان روی نمی دهد، رویکرد سپاس گونه به آثار پیشین از ملازمه های اخلاقی کار نوین تحقیقی است.
۲. مقاله علمی ترویجی . مقاله ترویجی مقاله ای قطعاً علمی است که به دلایل مختلف از نظر ساختار و لحن با مقاله پژوهشی متفاوت است. نخستین دلیل این است که مخاطب مقاله ترویجی همترازان نیستند، یعنی در مراتب پایین تر از نظر نوع تخصص علمی قرار دارند. به همین دلیل ، زبان و بیان خاصی اتخاذ می شود، ساختار ویژه ای را دنبال می کند، و از به کار بردن محاسبات پیچیدۀ آماری که برای آزمون فرضیه در مقاله تحقیقی صورت می گیرد پرهیز می شود. مراتب مخاطبان ممکن است دامنه گسترده ای را در بر گیرد: متخصصان رشته هایی به جز رشته اصلی موضوع مقاله: دانشجویان و دانش پژوهانی که در موضوع مورد بحث تحصیل و تتبع را آغازکرده اند ، ولی هنوز به پختگی لازم نرسیده اند؛ و نهایتاً عامۀ باسواد علاقه مند به مباحث علمی. بنابراین، ترویجی بودن یک مقاله نه تنها وجه علمی آن را مخدوش نمی کند، بلکه مهارت استفاده از زبان علمی ساده و سالمی را می طلبد که خود مهارتی ستودنی و کمیاب است. تدوین مقاله ترویجی هنری است که از تعاطی فهم زبان دشوار علمی و توانایی تبدیل آن به زبانی سالم و درعین حال مخاطب پسند حاصل می شود.
وجه برجستۀ اخلاقی در این نوع مقاله، استفاده از همه تدابیر زبانی و تصویری برای انتقال هر چه مطلوب تر اندیشه به مخاطبان پیش بینی شده است، و عدول از آن – که به اختلال در جریان ارتباط علمی می انجامد – بی توجهی به اصول اخلاقی در نگارش های علمی است.
۳. مقاله علمی مروری. این نوع مقاله به تحلیل کلان و ارزیابی انتقادی نوشته هایی می پردازد که قبلاً منتشر شده است. مؤلف مقاله مروری از طریق مقوله بندی، یکپارچه سازی، و ارزشیابی آثار پیشین، سیر پیشرفت پژوهش های جاری را در جهت روشن کردن مسئله ای مشخص دنبال می کند. مقالۀ مروری در عین رعایت مراحل مختلف مقالات علمی پژوهشی، به پی گیری اندیشه های خرد یا کلان مندرج در آثار پیشین می پردازد و بیشتر در پی کشف چگونگی رشد یک اندیشه در طول زمان و درعرصه های مختلف علمی است. مقاله مروری معمولاً به وسیلۀ نویسنده ای تهیه می شود که با متون و نوشته های رشتۀ خود کاملاً آشناست و به مسئله مورد بررسی نیز اشراف دارد. در واقع مناسب ترین فرد برای نگارش چنین مقاله ای، متخصص اهل تتبّع و مطالعه است که از نظر اطلاعات حوزۀ موضوعی خود نیز بهنگام باشد. چنین فردی را معمولاً به عنوان متخصص متون موضوعی(Subject Literature Specialist) می شناسند که با متخصص موضوعی(Subject Specialist) متفاوت است(حرّی ، ۱۳۸۸، ص ۱۸۲-۱۸۳).
یکی از نکات مهم اخلاقی در این نوع نگارش ، حفظ کلیۀ حلقه های انتقال اندیشه در طول زمان است. هر گونه حذف – به هر دلیل- در مسیر حرکت اندیشه ای خاص چیزی جز مسخ نقشه راه برای کشف و بازنمایی یک جریان علمی نیست. چنین حرکتی جفا به مولّدان علم، جفا به مخاطبان، و جفا به ماهیت علم تلقی می شود.
۴. مقالۀ دایره المعارفی. دایره المعارف ها منطقاً ارائه دهنده اطلاعات پایه در زمینه های مختلف موضوعی هستند نه نویافته هایی که حاصل پژوهش اصیل باشد. به همین دلیل ، مقالۀدایره المعارفی مبتنی بر اسناد و مدارک و منابعی است که پیشاپیش موجود بوده و مورد جست و جو و بازیابی قرار گرفته است. مستند بودن در مقالۀ دایره المعارفی حائز اهمیت فراوان است. زیرا هر پارۀ اطلاعاتی که در مقاله دایره المعارفی درج می گردد توسط سند و مدرکی از پیش موجود حمایت می شود.
محتوای مقالۀ دایره المعارفی علی القاعده می بایست فارغ از ارزشگذاری و جانبداری له یا علیه اندیشه ای خاص باشد و بتواند تصویری از اطلاعات موجود در یک زمینه را عرضه کند؛ و هرگاه گرایش به جهت ویژه ای دارد، در واقع، تجلّی این گرایش می باست از سرجمع اسناد و مدارک حاصل آمده باشد نه از تمایلات ذهنی نویسنده.
منابع مقالۀ دایره المعارفی نیز می بایست از جامعیت برخوردار باشد تا از یک سونگری مباحث مقاله پرهیز شود. منابع گردآمده باید حاوی نظرگاه های متفاوت و حتی متعارض باشد. از لحاظ کیفی نیز اعتبار مؤلفان منابع، اصالت منابع، انصاف و بی طرفی نویسندگان در برخورد با حقایق دارای اهمیت است(حرّی، ۱۳۸۸، ص ۱۸۶-۱۸۸).
تفسیر نادرست از مطالب اخذ شده از منابع، ندیده گرفتن منابعی که حاوی اندیشه های متفاوت با باورهای مؤلف مقاله است، بی دقتی در رعایت همه جانبگی در منابع، و نسبت دادن نادرست اندیشه ای به منبعی پیشین، از جمله مصادیق بی اخلاقی در نگارش مقالۀ دایره المعارفی است.
۵. مقالۀ همایش. مقاله ای که برای ارائه در همایش های علمی تدوین می شود از لحاظ ساختار و محتوا مشابه مقاله مجله است، یعنی همه اصول دربارۀ آن صادق است، خصوصاً بر نوآورانه بودن آن تأکید می شود. امّا آنچه آن را از مقاله مجله متفاوت می کند دو وجهی بودن آن است. وجهی از آن روایتی است که قرار است در همایشنامه(Proceedings) به چاپ برسد و وجه دیگر آن روایتی است که باید در حضور جمع ارائه شود. تفاوت این دو از لحاظ حجم و نوع پردازش است. روایت چاپی ممکن است از حجم بیشتری برخوردار باشد، چون مطالعۀ آن در فراغت بیشتری توسط علاقه مندان صورت می گیرد. امّا در روایتی که برای ارائه آماده می شود، ناگزیر باید نکاتی را رعایت کرد که از اهمیت بسزایی برخوردارند:
۱. سازگار کردن متن با مدت پیش بینی شده. کمتر همایشی است که برای سخنرانان مدت معین و محدودی را مشخص نکرده باشد. توجه به مدت پیش بینی شده خود امری اخلاقی است، زیرا هم حاکی از انضباط سخنران است و هم نشان دهندۀ حرمتی است که وی برای وقت سایر سخنرانان و نیز حاضران در همایش قائل است. بنابراین ، نباید تصوّر کرد که آنچه او قرار است عرضه کند چنان از اهمیت برخوردار است که باید ناگزیر همگان به آن تن دهند و اوقاتاضافی را تحمّل کنند. این در واقع بی اهمیت شمردن موضع سایر سخنرانان است. علاوه بر این ، “مفید و مختصر” سخن گفتن خود هنری است که به مراتب والاتر از پرگویی و نادیده گرفتن حق دیگران است. این هنر با تمرین و ممارست برای سخنران حاصل می شود.
معمولاً پیش بینی می کنند که متنی که برای ۱۰ دقیقه سخنرانی تهیه می شود باید متشکل از حدود ۱۰۰۰ کلمه (تقریباً چهار صفحه تایپ شدۀ بیست سطری ) باشد. هر گاه این رقم را ملاک قرار دهیم، می توان برآورد کرد که برای ۲۰ دقیقه سخنرانی ۲۰۰۰ کلمه ، و برای ۳۰ دقیقه سخنرانی ۳۰۰۰ کلمه کافی است. اگر قرار است در خلال سخنرانی از پاور پوینت یا اسلاید نیز استفاده شود، زمان آن را نیز باید برای رعایت مدت پیش بینی در نظر گرفت.
به منظور رعایت زمان اختصاص یافته به سخنرانی، معمولاً توصیه می کنند که سخنران ، متن خود را درست با همان وضعیتی که در نظر دارد – یعنی همراه با استفاده از فنون تصویری – با صدای بلند و به صورت شمرده تمرین کند، تا با حذف آنچه ضروری به نظر نمی رسد، بتواند درچارچوب زمان تعیین شده ، کار خود را عرضه کند.
۲. استفاده از تدابیر تصویری. یکی از فنونی که امروزه در ارائه سخنرانی ها حائز اهمیت است استفاده از پاورپوینت است. توجه به چگونگی استفادۀ درست از این ابزار نکته قابل توجهی است که کمتر رعایت می شود. پاورپوینت به این دلیل اهمیت دارد که مخاطبان حاضر در همایش بتوانند آنچه را نمی توان از طریق سخنرانی بیان کرد به صورت تصاویری قابل رؤیت به حاضران منتقل شود که عمده ترین آنها جدول ها، نمودارها، و سایر تصاویر است. در انتقال متن ، دست بالا باید به سرفصل های بحث جهت بازنمود تصویری بسنده کرد. نامناسب ترین نوع استفاده از پاورپوینت ، درج کامل متن به صورت تصویری است . این امر سبب می شود که توجه حاضران بیشتر معطوف به نوشته های نقش بسته بر پرده جلب شود، و حال آنکه سخنران باید بتواند با ارائه درست سخنرانی و استفاده از فراز و فرودهای سخن، مخاطبان را به موضوع بحث جلب کند . ارتباط شفاهی در سخنرانی دارای اهمیت است . بنابراین، از روخوانی متن نیز تا حدّ ممکن باید پرهیز کرد.
باید توجه داشت که حاضران در همایش برای شنیدن سخنرانی گرد آمده اند، وگرنه خود قادرند متن نوشته را در خلوت خویش مطالعه کنند.
